Op pad als rechtbanktekenaar

In de rechtbank van Breda kwam op donderdag 8 februari de Bavelse zedenzaak op zitting. Ik was er ook bij, voor het eerst op pad namens BN DeStem. In dit blog (wat langer dan normaal): mijn indruk van de zaak en wat meer informatie over het rechtbanktekenen als vak.

Rechtbanktekenaar

Zoals ik al vaker heb geschreven, is rechtbanktekenen een niche van het creatieve vakgebied wat mijn interesse heeft vanwege het maatschappelijke karakter. Waar ik in toenemende mate naar streef is een sfeer neerzetten; niet alleen maar de aanwezigen portretteren, maar dus ook kleine details in de houdingen, expressies en aanwezige voorwerpen meenemen. Er is verder niet echt een opleiding voor, omdat het maar om een paar rechtbanktekenaars in Nederland gaat, dus komt het neer op zelfstandige ontwikkeling.

De laatste tijd ben ik veel bezig geweest met oefenen op locatie. Mensen tekenen kun je overal, bijvoorbeeld in de trein, maar een rechtbank is een aparte wereld; advocaten, OvJ en rechter(s) in toga, bepaalde stoelen en tafels, ongemakkelijke blikken, spijtbetuigingen, getuigenverklaringen, huilende kindjes op de tribune...

Bijna anderhalf jaar geleden tekende ik voor het eerst in de rechtbank van Breda. Na onderzoek en diverse verzoeken mocht ik tijdens de Open Monumentendag wél gaan tekenen (ik had immers geen perskaart en stond nog niet in het systeem). Alhoewel dat toen om nepzaken ging – medewerkers speelden verdachten, het publiek mocht vragen stellen – kreeg ik de smaak te pakken en kon ik wat eerste portfoliostukken tekenen. Journalist Yelle Tieleman, die van jongs af aan bevriend is met mijn broer, las mijn blog daarover en een eerste klus voor het AD volgde. ​

Inmiddels heb ik al veel meer ervaring op mogen doen en de laatste tijd experimenteer ik met diverse manieren van digitale nabewerking. Ook bezoek ik geregeld op eigen initiatief voor mij nog onbekende rechtbanken waarbij ik veel journalisten en advocaten spreek. Alles wat je aandacht geeft, groeit immers. Ook altijd leuk: als een rechter na een (paar) zitting(en) vraagt of ik wil laten zien wat ik gemaakt heb. Tijdens een van deze dagen ontmoette ik Johan van Uffelen van BN DeStem, dankzij wie ik afgelopen week ingeschakeld werd.

Gelijkenis

In deze zaak gaat het om nogal gevoelige materie. Van tevoren hadden we afgesproken dat wanneer de verdachte op zou komen dagen, die dan niet té herkenbaar in beeld zou worden gebracht. Het gaat immers nog om een jongeman die nog aan het begin van zijn leven staat (ik ben niet veel ouder). Jonge mensen tekenen is ook helemaal niet zo leuk; doe mij maar ouwe rotten die al lang geleden zelf voor het criminele circuit hebben gekozen en die lekker veel rimpels hebben.

Wellicht is het wel goed om even stil te staan bij de volgende vraag: waarom mag ik wel in de rechtbank tekenen, zo gelijkend als ik wil/kan, maar mogen er geen foto's gemaakt worden?

Dit speelde afgelopen najaar in de media, toen een advocaat bezwaar maakte tegen de tekeningen van rechtbanktekenaar Petra Urban (die ik heb mogen ontmoeten) die té realistisch zouden zijn. Aan de ene kant een compliment; dit speelt alleen vanwege haar zeer ontwikkelde tekenvaardigheden. Aan de andere kant een poging de persvrijheid af te zwakken; je kan niet eisen dat de tekenaar alleen een slechte tekening zou mogen maken. 

De rechtbanktekenaars zijn klaar voor de zaak #politiemol. Er zijn ook 7 cameraploegen en een batterij verslaggevers. pic.twitter.com/Ko50dwamCm

— Saskia Belleman (@SaskiaBelleman) January 15, 2018

Vaak kunnen verdachtes wel wegdraaien, bijvoorbeeld de kraag hoog opzetten, of handen voor het gezicht houden. Dat maakt het wel lastig. Zelf vind ik het best een grijs gebied, en krijg ik de vraag geregeld. Weliswaar is het vaak zo dat het voor bekenden van de persoon duidelijk is om wie het gaat, maar dat je de getekende verdachte niet zou herkennen op straat als je alleen de tekening als referentie hebt.

Eigenlijk is het rechtbanktekenen iets van oudsher. Het is een traditie die past bij het instituut van de rechtspraak. Een rechtbanktekening blijft een interpretatie door de tekenaar; dat is anders dan dat die verdachte voor je staat. Daarnaast blijft het een inspanning; je hebt een beperkte tijd om de setting te vangen, en moet veel details meenemen voor iets echt realitisch overkomt. Bij het maken van een goede foto komt ook van alles kijken natuurlijk, maar het moment zelf is vrij kort. Daarnaast hoef je in het dagelijks leven ook niet per se op een foto te lijken; we lachen allemaal wel eens om iemands portret op diens identificatie.

Heel soms zijn er trouwens wel camera's toegestaan; dat zijn voornamelijk bij de grote mediazaken, en dan komen alleen bijvoorbeeld de rechters en OvJ (officier van justitie) in beeld. Een verdachte kan dan aangeven of het vervormen van de eigen stem gewenst is. Zo was ik afgelopen december bij de laatste pro forma-zitting in de Holleeder-zaak. Aardig druk daar.

In zekere zin maken camera's/aanwezige verslagleggers (waaronder tekenaars) het proces wel veel transparanter, waar ook genoeg voor te pleiten valt. Maar moeten we willen dat we camera's ook de verdachtes laten filmen? Je zou kunnen beargumenteren dat een camera op je gericht hebben je gedrag verandert (ik moet ook altijd zenuwachtig lachen als iemand een foto van me maakt), en je wilt dat men zich (netjes maar) oprecht gedraagt in de rechtbank, zich vrij voelt om de waarheid te spreken. Dan is iemand met een schetsblok/tablet in de hand toch minder aanwezig dan iemand met een camera. Daarnaast hoop ik het dat we niet de kant op gaan van Amerika, met die processen die meer een opgevoerde show zijn.

In het Verenigd Koninkrijk mag het dan weer niet; daar wordt het gezien als “contempt of court to take any photograph, make or attempt to make any portrait or sketch of a justice or a witness”. Je kunt veel zeggen, maar respect voor de rechtspraak hebben rechtbanktekenaars (in ieder geval die wat ik ontmoet heb) zeker wel. 

Bavelse zedenzaak

De zaak van afgelopen week trok aardig wat bekijks en media-aandacht. De jongeman uit Bavel wordt ervan verdacht dat hij online veel jonge meisjes zou hebben benaderd en gechanteerd, kinderporno te bezitten, een 12-jarige te hebben verkracht en ontucht te hebben gepleegd met een 13-jarige. Nogal heftig onderwerp, maar het was gelukkig een pro forma-zaak, nog geen inhoudelijke behandeling waarin alle details uitvoerig worden besproken. Pro forma-zittingen duren soms maar tien minuten, maar dit keer had ik wat meer tijd om te tekenen – ongeveer anderhalf uur.

Vanwege de afwezigheid van de hoofdrolspeler in deze zaak besloot ik een sfeerbeeld neer te zetten, met vrij bewust een aangepast kleurpalet. Het grauwe grijs past bij de treurigheid van de zaak, en legt daarnaast de aandacht bij de lege stoel. De afbeelding bouwde ik tijdens de zitting op uit verschillende losse tekeningen. Aan het begin weet je nog niet hoe lang zoiets gaat duren, dus begon ik met de advocate. Naderhand tekende ik ook de OvJ en de rechters, en op aanwijzingen van Johan van Uffelen ook een abstracte impressie van het geïnteresseerde publiek. Twee van de jonge meisjes waren ook aanwezig.

Voor het lijnwerk gebruikte ik brushmarkers van Sakura, die hebben een fijne gevoeligheid voor verschillende diktes. Na de zitting ging ik in mijn atelier verder met het inscannen, opschonen en bewerken van de tekening. Zoals je kunt zien zorgde ik eerst dat de compositie lekker in elkaar zat en voegde ik daarna kleur en grijstinten toe, in Adobe Photoshop. Ik ben best blij met hoe de afbeelding er in print uit is gekomen; de zwarte lijnen werken op elk formaat goed (leesbaar) en omdat ik de bovenkant wit heb gelaten, 'ademt' hij daar, naar de tekst toe.

De jongen zat al een half jaar vast. Een belangrijke uitkomst van deze zitting was dat hij naar huis mocht met een enkelband (waar wel een heleboel voorwaarden aan verbonden waren) in afwachting van de rest van het proces. Ook werd (opnieuw) door de advocate erop aangedrongen om (een deel van de feiten in) deze zaak te behandelen volgens het jeugdstrafrecht, omdat de jongen tijdens het eerste gedeelte nog minderjarig was. De publicatie kwam naast BN DeStem ook in De Gelderlander en in De Stentor. Mocht je meer willen lezen over deze zaak, kan dat hier en hier.

---

---

Misschien vind je dit ook interessant:

Rechtbanktekening Gerrit ter H. voor AD Utrecht.

Rechtbanktekening Lukasz S. voor AD Utrecht.